Son günlerin en aktüel konusu olan Ayasofya’nın müze olma kararının Danıştay kararı ile tekrar camie irca kararı vesilesi ile açıklanan gerekçeli kararında Ayasofya’nın bir Fatih Sultan Mehmed Vakfı mülkü olduğuna atıfta bulunulmuştur. Şahsım hukukçu değil, siyasî tartışmalar da beni ilgilendirmiyor (ilgilendiriyor ama bu bağlamda değil).
Danıştayın aldığı kararda açıkladığı “gerekçe” Osmanlı zamanında mer’i olan bütün vakıfları ilgilendirecek niteliktedir. Fatih Sultan Mehmed Vakfı ve Vakfiyesi’ne atıfta bulunmak, yakın zamanda Türkiye çapında büyük bir kargaşaya yol açacağını düşününlerdenim. Zira, Türkiye’de eski tarihlerden kalmış ve hâlâ hayatiyetini devam ettiren pek çok câmi gibi, mescid gibi, bir şekilde medrese olarak olmasa bile hayatta olan muhtelif binalar gibi, muhtelif yapıları ilgilendiren bir karardır.
Ben Larende (Karaman) Vakıfları’na gelmek istiyorum. Bu karara istinaden bu vakfiyelerde kayıtlı mülklerin ilgili vakıflara mülk olarak döndürülmesi önünde hiçbir engel kalmamıştır. Mesela bu gün hayatiyeti devam eden İmaret yani Karamanoğlu İbrahim Bey (II) Vakfı’nın, Aktekke (Mader-i Mevlana) Camii, Hatuniye Medresesi ve bütün bu gün Karaman’da ayakta olan eski câmilerin vakfiyeleri kayıt altındadır ve bunların bugünki Karaman ili sınırlarını aşan vakıf mülkleri vardır.
Özellikle en büyük Karaman Vakfı İmaret (yani İbrahim Bey) Vakfı olup, bunun Niğde’de, Aksaray’da, Ilgın’da, Akşehir’de, Konya’da, Bozkır’da, Hadim’de vakfiyesinde kayıtlı mülkleri vardır.
Eğer bu vakfiyeler göz önüne alınır, Danıştay’ın emsâl kararı uygulanırsa, Karaman şehrinde ve civarında hiçbir mülkiyet kalmayacaktır. Mesela bugünki Boyalı Köyü’nün tamamı, yüzyıl önce Aktekke’nin mülkü idi.
Aşağıda 1800’lü yıllarda yürürlükte olan Karaman Vakıflarının isimleri ve bu vakıfların sahibi oldukları mülklerin listesi verilmiştir.
Larende'deki vakıfların çoğu Osmânlı öncesine aittir. Osmânlıların Karaman'ı ele geçirmesinden hemen sonra yapılan tahrîrlerden Tayyibi gökbilgin'in tesbitlerine göre şehirde kırkaltı vakıf mevcutdu. Fahri coşkun tarafından hazırlanan 888/1483 târîhli Karaman Eyâleti Vakıf Tahrîr Defteri'ndeii altmışaltı vakıf ismi kayıtlıdır. Burada, aşağıda ismi geçen vakıfların görevlilerinin isimleri, vakıf mülklerinin bulunduğu yerler ve yıllık gelirleri de yazılmıştır. Vakıfların defterdeki sırasına göre isimleri şunlardır:
Vakf-ı İmâret-i İbrâhîm Beğ bin Karaman Vakf-ı Câmi‘-i Fasih
Vakf-ı Câmi‘-i Alâüddin Beğ
Vakf-ı Câmi‘-i Hacı Beğler
Vakf-ı Câmi‘-i Sultan (Kal‘a Mescidi'ne ilhak olunmuş) Vakf-ı Medrese-i Emir Musa
Vakf-ı Medrese-i Hâtûn
Vakf-ı Türbe-i Hâtûn
Vakf-ı Medrese-i Eskici (nâm-ı diğer Zincirli)
Vakf-ı Dârü'l-hâdis ve Dârü'l-huffâz ve Mescid-i Çaşnigir Mahmûd bin Receb Vakf-ı Zaviye-i Kiçi
Vakf-ı Zâviye-i Mansur Dede
Vakf-ı Eczâ-i Emlüddin Beğ
Vakf-ı eczâ-i Hâtûn-ı İbrâhîm Beğ
Vakf-ı Eczâ-i Hacı İsmâil
Vakf-ı Zâviye-i Hacı İsmâil Horasanî
Vakf-ı Zâviye-i Nure Sofi cedd-i evlâd-ı Karaman
Vakf-ı Hankâh-ı Rahime Hâtûn
Vakf-ı Ebnâ-i Fahrü's-sülehâ Osmân Fakih
Vakf-ı Eczâ-i Hızır Beğ bin İsmail
Vakf-ı Zâviye-i Hacı Gaybî
Vakf-ı Eczâ‘-i Hızır Beğ an evlâd-ı Karaman
Vakf-ı Zâviye-i Kirişçi Baba
Vakf-ı Zâviye-i Kalemî
Vakf-ı Zâviye-i Rükneddîn an evlâd-ı Karaman
Vakf-ı Türbe-i Alâüddin Beğ bin Karaman
Vakf-ı Zâviye-i Ulu Zâviye
Vâzife-i Cüzhânî Panbukçuoğlu
Vakf-ı Eczâ‘-i Nureddîn Emre
Vakf-ı Eczâ‘-i Emir İlyâs
Vakf-ı Zâviye-i Emirşâh
Vakf-ı Medrese-i Mud
Vakf-ı Câmi‘-i karye-i İlisıra
Vakf-ı Cah-ı Ab der İdemud
Vakf-ı Mescid-i İdemud
Vakf-ı Mescid-i Sinân Beğ bin Hacı İsmail
Vakf-ı Zâviye-i Kettâncı Baba
Vakf-ı Mescid-i Hızır Hoca
Vakf-ı Mescid-i Hacı Hoca bin Mehmed
Vakf-ı Musluk ve Cah-ı ab
Vakf-ı Mu‘allimhâne-i Mevlâna Muslihuddîn (kadı-i Larende) Vakf-ı Zâviye-i Halîl Dede
Vakf-ı Zâviye-i Şeyh Alâüddîn
Vakf-ı Zâviye-i Şeyh Çelebi veled-i Hacı Alâüddîn
Vakf-ı Dârü'l-hüffâz-ı Şeyh Çelebi veled-i Hacı Alâüddîn Evkâf-ı Vazife-i Emre Beğ ve Mescid-i Kıncı ve Mescid-i Göl Vakf-ı Mescid-i Kıncı
Vakf-ı Mescid-i Göl
Vakf-ı Mescid-i Emeksuvan
Vakf-ı Mevlânâ Nebi
Vakf-ı Eczâ-i Hond Paşa Hâtûn bint-i Pir Hosun Beğ
Vakf-ı Zâviye-i Armağan Derviş bin Âdil
Vakf-ı Dârü'l-huffâz-ı Hoca Mahmûd
Vakf-ı Mescid-i Delü
Vakf-ı Eczâ‘-i Emlüddîn Beğ
Vakf-ı Mescid-i Veled-i Abbas
Vakf-ı Mescid-i Kıdmân
Vakf-ı Mescid-i Ulu Zâviye
Vakf-ı Mescid ve Zâviye-i Hâtûn der Alacasuluk
Vakf-ı Eczâ-i Aşcı
Vakf-ı Mescid-i Atlu Beğ
Vakf-ı Mescid-i Sodun ve Mescid-i Yahya Fakîh
Vakf-ı Mescid-i Kutlu
Vakf-ı Mescid-i Gökce
Vakf-ı Kalenderhâne
Vak-ı Eczâ-i Ahmed Paşa-i Larendî
Temettuât defterlerinden tespit ettiğimiz aşağıdaki 81 vakfın bir çoğunun menşei Karamanoğulları devrine kadar gider. Bunların kısm-ı azamı cami ve bir kısmı da mekteb ve medreselere ait olub, yine kısm-ı azamının adı Larende mahallelerinin defterlerinde geçmekde, bir kısmı da köylerde ve çok az bir kısmı da kesin Karamanoğulları hânedân ailesinin adını taşıyan Nevâhî ve Ermenek'deki vakıflar olub, bunların mikdârları defterlerde belirtilmemiştir. Bunların çoğu başlıca tarla olmak üzere arâzî ve az bir kısmı da han, hamam, dükkan ve yağhâne gibi gayr-ı menkûle müteallik mülklerdir. Arâzî cinsi mülklerin mikdârı dönüm, dükkanlar bâb, asiyâb ve yağhâne hisse, han tamamı ve hâne odası oda olarak rakamlandırılmışdır. Bunların mülkün yeri kısmında yer alan yerler aynı zamanda adının geçtiği mahalle veya köylerdir. Herhalde bu mülkler buralarda olsa gerektir.
Aşağıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere, Larende'de her vakfın bir şekilde mülkü olup, bunlardan tarla ve diğer bağ, bağçe gibi arâzîye müteallik mülkler başta olmak üzere diğer gayr-ı menkullerin çoğu mutasarrıfları tarafından vakıflara vakfedilmişlerdi. Ancak şehir civârındaki bazı köylerdeki tarlaların hatırı sayılır bir mikdârı vakıf malları idi. Meselâ İbrala'da Sinâneddin, Vâlide Sultan, Şahî Virânî, Saadeddin Çelebi, Nalama, Mirahur Yusuf, Karapınar, Hatuniye, Emlüddin, Gedik Ahmed Paşa ve Emineddin vakıflarının, Kılbasan'da Emir Musa ve Yatağan Baba vakıflarının, Burhan'da Nasuh Beğ ve Karapınar vakıflarının, Kızıllar (Taşkent)'de Emlüddîn ve İsmail Hacı, Kızıllarağini'de Emlüddin vakıflarının mülkü olan tarlalar bulunmaktaydı.
Not: Tablodaki rakamlar dönüm cinsindendir.
Bu mülkler, kayıt altında olan vakıfların vakfiyelerinde yeri semti ve hududu kayıt altındadır.