Karaman’da Çarşaf ve Peçe Yasağı

Karaman’da çarşaf ve peçe yasağının tatbik edileceği haberini Akşam Gazetesi, 25 Ağustos 1935 tarihli nüshasında okurlarına duyurur:

“Bura Şar kurulu[1] yaptığı bir toplantıda çarşaf ve peçeyi bir kararla yasak etmiştir. 1 eylülden sonra bu maske görünmeyecektir. Bu karar sevinçle karşılayan bayanların bir kısmı şimdiden çarşafla peçeyi attılar, medenî kıyafete kavuşmuşlardır.” [2]

Yasak kararını alan bu toplantıya; sert mizacıyla bilinen Karaman Kaymakamı ve Belediye Başkanı Faik Türegün[3] başkanlık etmiştir.

Ayrıca; Hürmüz Öğütçen, Tahire Turhan (Turay), Ahmet Öktem, Ali Sandıkçı, Ali Güleç, Vecdi Tan, Hasan Leblebici, Raşit Adıgüzel, Mehmet Sağkaya (Sarpkaya), Ömer Boynukalın, Şemsi (Sami) Kayserilioğlu ve Kâzım Uğurlu  da iştirak etmiştir. [4]

Çarşaf ve peçeden “maske” olarak bahseden gazetenin; yasak kararını sevinçle karşılayan bayanların medenî kıyâfete kavuştuklarına vurgu yapması gayet manidârdır.

“Çarşaftan sonra yeni giyimin öncüsü Karamanlı bayanlar (Albüm: Orhan Kayserilioğlu)” şeklinde takdim edilen fotoğraf

(Ziya Duru, Geçmişten Günümüze Fotoğraflarla Karaman, ? Haziran 2001, Halkevi Çalışmaları bölümü, 22. fotoğraf)

Peki bu noktaya nasıl gelinmiştir?

Dönemin tek partisi,[5] dördüncü büyük kurultayına,[6] hazırlanıyordu. Çarşaf ve peçe aleyhtarlığı ayyuka çıkmıştı ki, Kurultay öncesi çarşaf ve peçenin kaldırılması için teşebbüs edenler[7] ile elini çabuk tutanlar bile vardı.[8] Kurultayda; çarşafın ve peçenin yasaklanması ile ilgili iki cılız ses yükselmiştir.[9]

Neticede; şapka ihdâsında olduğu gibi kanun çıkarmaktan ziyâde bu işin belediyelere bırakılmasına karar verilmiştir. [10]

Konya Şar kurulu 8 Ağustos 1935 tarihinde Konya’da kadınların peçe, çarşaf ve selme giymelerini yasaklamıştır. Bu kararın tatbiki için 15 Eylül tarihine kadar mühlet vermiştir. O günden sonra bu şekilde giyinenlerin cezalandırılacağı vurgulanmıştır.

Ayrıca Konya’ya peçeli, çarşaflı selmeli ve örtülü gelenlerin de ceza görecekleri hakkında bütün ilçelere, kamunlara (nâhiye) ve alâkası olan illere haber gönderilmiştir.[11]

Ereğli, peçe ve çarşafın kaldırılmasına belediyenin karar verme salahiyetinin olup olmadığını tartışırken, Karaman Şar kurulu kararını çoktan vermiştir (24 Ağustos 1935).

Hadım[12]  ilçesinde vaziyet daha vahimdir. Kaymakamın ısrarına rağmen peçe ve çarşafın kaldırılmasına dair karar verdirmekte çok zorlanılmıştır. Parti yönetimindeki softa zihniyetli kişiler[13] görünüşte bu kararı destekliyorken aslında samimi bir inançla halkta bu konuda istek uyandıracak bir çalışma yapmamışlardır.

Kadınhanı ilçesinde peçe ve çarşafların kalkması için karar verilmiş, ancak henüz harekete geçilmemiştir.[14]

Akşehir‘de, peçe ve çarşafı atmak seferberliği hararetli bir şekilde devam etmiştir. Bu hareketin başında olan ve çok çaba harcayan kişi de Akşehir parti başkanı Dr. Aziz’dir. Terziler harıl harıl manto dikmektedirler. İlçede bu konuda ufak tefek ağız münakaşaları olmuşsa da çok fazla önemsenecek bir durum olmamıştır.[15]

Belediye meclislerinde alınan yasaklama kararı şu manaya geliyordu. Verilen mühlet içinde kadınlar manto tedarik edecek, artık sokağa medenî kıyafetlerle çıkılacaktı. Artık talep bile olsa terziler çarşaf dikemeyecekti.

Kimse o tarihlerde yoksul halkın, bilhassa kadınların manto, ayakkabı ve benzer giysileri temin etmesinin güç olduğunu düşünmüyordu.[16]

Buna muhalefet ve itiraz edenlerin vay hâline…

“Umuru Belediyeye Müteallik Ahkâmı Cezaiye Hakkındaki Kanun”[17] konuşacaktı ve cezaya kimsenin itiraz hakkı da yoktu.

1935 Eylülünde şık giyimli ve kibâr konuşan parti müfettişi,[18] Karaman’ı teftiş eder.

Buranın bir “dervişlik merkezi” olduğuna vurgu yapar, sonra ilâve eder: “Bunun özel bir varlığı kalmamıştır.”

Ayrıca Karaman’da; parti programının yasak saydığı kurumlara belli veya gizli meyil taşıyanlar bulunmadığını, partiye karşı herhangi bir cereyan ile buna paralel olarak irtica besleyici ve devrim karşıtı olan hareketlere de rastlanmadığını kaydetmiştir.[19]

Aynı Müfettiş, komşu ilçe Ereğli için “oldukça geri fikirli bir yer” ifadesini kullanmıştır.[20] Hadım için ise, “devrim yolunda yürümeye çalışan bir ilçe görüntüsü sergilememektedir.”notunu düşmüştür.[21]

İşte medenîliği kıyafet üzerinden yorumlayan, mesaisini bunun üzerine teksif eden 935’lerin insanları…

Uğur ERKÂN.

“Karaman âlimlerinden Hâcı İsmâ’îl Uysal ve ailesi (Arşiv: M. Vehbi Uysal)” 

(Ziya Duru, Geçmişten Günümüze Fotoğraflarla Karaman, ? Haziran 2001, Portreler bölümü, 46. fotoğraf)

______________________________________________________________________________________________________________________________________________

[1] 1935 yılı; dilde yenileşme hareketlerinin zirve yılıdır. “Belediye Meclisi“nin yerine “Şar Kurulu” ikâme edilmiştir. Vilâyet-il, vali-ilbay, kaza-ilçe, kaymakam-ilçebay, şehir-şar, belediye-uray, belediye riyâseti-şarbaylık, belediye reîsi-şarbay, mahalle-uram, nâhiye-kamun vb. (“Dil İşleri“, Ulus Gazetesi, 20 Haziran 1935, Sayı: 1297, s. 2; “Resmî makam ve daire adları“, Akşam Gazetesi, 8 Temmuz 1935, Sayı: 6005, s. 2).

[2] “Çarşaf ve Peçe Yasağı”, Akşam Gazetesi, 25 Ağustos 1935, Sayı: 6053, s. 6.

[3] 24 Temmuz 1933-10 Teşrinievvel (Ekim) 1936 tarihleri arasında Karaman Kaymakamlığı yanında Karaman belediye reisliğini de deruhte etmiştir. Durmuş Ali Gülcan, Türegün’ün sert ve hatır gönül tanımaz bir idâreci olduğunu kaydetmektedir (Resmî Gazete, 28 Eylül 1933, Sayı: 2515, s. 3105; Durmuş Ali Gülcan, Geçmiş Yılların Karaman Müftüleri ve Belediye Başkanları, Konya 1996, s. 83-84; Resmî Gazete, 12 Temmuz 1936, Sayı: 3435, s. 7219).

[4] Ahmet Talat Duru, Karaman’ın Yakın Tarihteki Kültürü ve Gelenekleri, Konya 1999, s. 23-24.

[5] R. 9 Eylül 1339/ M. 9 Eylül 1923 yılında Mustafâ Kemâl Paşa öncülüğünde “Halk Fırkası” adıyla kurulmuş, R. 1340/ M. 1924 yılında başına “Cumhûriyet” kelimesi eklenerek, “Cumhûriyet Halk Fırkası” adını almıştır.

[6] 9-16 Mayıs 1935 tarihleri arasında Ankara’da toplanmıştır. Bu kurultayda “Cumhûriyet Halk Fırkası” olan partinin adı, “Cumhûriyet Halk Partisi (CHP)” olarak değiştirilmiştir. 

[7] Trabzon gençleri teşebbüsü ile dün (5 Şubat 1935 günü) yapılan toplantıda, Türk kadınının saylav (mebus) seçildiği ve seçildiği belediye umumî meclislere âza olarak girdiği bu günlerde kadınlarımızın hâlâ çarşaf ve peçe taşımalarının doğru olmadığı kararlaştırılmış ve bu yolda hazırlanan dilek kağıdı belediye başkanına verilmiştir. Dilek meclisinin ilk toplantısında müzakere edilerek bir karara bağlanacaktır. (“Trabzon gençleri çarşaf ve peçenin kaldırılması için teşebbüs yaptılar”, Akşam Gazetesi, 16 Şubat 1935, Sayı: 5866, s. 2.)

[8] Adana Şehir Meclisi; 15 Şubat 1935 günü saat onbeşte şubat devresinin son toplantısını yaparak dağılmıştır. Bu toplantıda çarşaf ve peçe yasağı hakkında encümenin yeniden hazırladığı mazbata okunmuş ve söz birliğile kabul edilmiştir. Yasak 16 Mart 1935 gününden başlayacaktır (“Adana’da çarşaf ve peçe yasak”, Akşam Gazetesi, 16 Şubat 1935, Sayı: 5866, s. 2.)

[9] Birincisi, Gazeteci Hakkı Tarık Us’un takriri: “Peçe ve çarşafın kaldırılmasını dilerim”; İkincisi, Diyarbakır Milletvekili General Kâzım Sevüktekin’in takriri: “Peçenin yasaklanmasını dilerim” şeklindedir. Kurultayın son günü “Dilek Komisyonu”nun raporunun okunmasına geçilmiştir. Rapor; başta Muğla ve Sivas olmak üzere parti teşkilâtlarından, çarşaf ve peçenin yasaklanmasına dair gönderilen dilekçeler üzerine hazırlanmıştır.

[10] Doğan Avcıoğlu, Millî Kurtuluş Tarihi (1838’den 1995’e), 4. Kitap, İstanbul 1978, s. 1359.

[11] “Çarşaf, peçe“, Akşam Gazetesi, 9 Ağustos 1935, Sayı: 6037, s. 2; “Konya’da çarşaf ve peçe kalkıyor“, Kurun Gazetesi, 9 Ağustos 1935, Sayı: 5041, s. 2.

[12] 23 Mart 2005 tarihinde kabul edilen 5323 sayılı Konya İline Bağlı Hadım İlçesinin Adının “Hadim” Olarak Değiştirilmesi Hakkında Kanun gereğince “Hadım” İlçesinin adı “Hadim” olarak değiştirilmiştir (Resmî Gazete, 29/5/2005 ve Sayısı: 25770).

[13] Hadım ilçesinin CHP başkanı Ahmet Taşkut’tur ve Evkâf İdâresinin vâizidir. Yönetim kurulundaki Yahya Aksoy da ayda 15 lira maaş alan bir hatiptir. Parti Müfettişi Adnan Menderes’e göre bu insanlar, bu özelliklerinden ötürü “geri kafalı softa” insanlardır.

[14] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490..1.0.0 618.27..1., III. Büro, s. 2.

[15] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490..1.0.0 618.27..1., III. Büro, s. 2.

[16] Suna Kili, Türk Devrim Tarihi, İstanbul 2001, s. 298.

[17] Resmî Gazete, 20/5/1930 ve Sayı: 1498, s. 186..

[18] CHP Aydın Milletvekili Adnan Menderes parti müfettişi sıfatıyla 1935 yılının Ağustos-Ekim aylarını içeren teftiş döneminde Konya’ya gitmiş ve bununla ilgili raporunu Genel Sekreterliğe sunmuştur. Genel Sekreterlik de raporun ilgili bürolara ulaştırılmasını 31 Ocak 1936 tarihi itibariyle gerçekleştirmiştir.

[19] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490..1.0.0618.27..1., III. Büro, s. 2.

[20] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490..1.0.0618.27..1. III. Büro, s. 3.

[21] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490..1.0.0618.27..1., III. Büro, s. 1.

Bunu paylaş: